دانش بومیِ انتقال و بهره برداری آب در شهداد

با توجه به اقلیم و وضع جغرافیایی، هزینه های استحصال آب در مناطق مختلف ایران متفاوت است. بارندگی در مناطق شمالی هزینه ها را به میزان زیادی پایین آورده است. این هزینه ها در مناطق کوهستانی بیشتر است ولی میزان اندک بارش در نواحی خشک و نیمه خشک و کویری هزینه های آب را به طور محسوسی بالا برده و در مواردی فراهم کردن آب را با مشکلات فراوانی روبه رو ساخته است. کویرنشینان با استفاده از فن آوری حفر قنات یا بهره گیری از بستر رودخانه های فصلی توانسته اند تا حدودی زیادی بر مشکل کمبودِ آب فائق آمده و در مواردی هم اراضی خشک و بایر را آباد و باغ و زمین آماده کشت را به وجود بیاورند. در این نقاط توجه به قنات و دیگر شیوه های تأمین آب باعث توسعه و پیشرفت ساکنان این مناطق در تمام شئون شده است. اگرچه قنات در بسیاری از کشورها شناخته شده است و دامنۀ نفوذ آن از شیلی تا ژاپن را در بر میگیرد، ولی حوزۀ کویری ایران و حواشی آن بیشترین تعداد قنات را در خود دارد و بیشترین پیشرفت های فنی و دانشِ هماهنگ با اقلیمِ بیابانی و نیمه بیابانی را در این مناطق شاهد هستیم. در این پژوهش تلاش شده تا روندی از تکوین دانش یا دانشهای بومی انتقال و بهره برداری از آب در شهر شهداد و روستاهای تابعه آن را با استفاده از منابع مکتوب تاریخی و یافته های باستانی مربوط به هزارۀ سوم پیش از میلاد منطقه ترسیم شود. بر این اساس سعی شده نمونه هایی از آثار و اشیای مرتبط با این دانش معرفی شده و رابطۀ آنها و روش های امروزی استحصال و انتقال آب از رودخانه و منابع زیر زمینی تا حد امکان بررسی و مقایسه شود. بر اساس یافته ها و اسناد موجود به نظر می رسد ماهیت روش های موجود با اندک تغییر در شیوه و استفاده از مواد و مصالح جدید با گذشته فرق چندانی نکرده است. مثلاً داس مکشوفه از محوطۀ باستانی تشابه زیادی به داسهایی دارد که امروزه در این منطقه استفاده می شود ولی تفاوت هایی از نظر جنس و فرم در آن ایجاد شده است. همچنین کرت بندی مربوط به هزارۀ سوم پیش از میلاد با اندکی تغییر در اندازۀ کرت ها، امروزه نیز در میان کشاورزان شهداد و روستاهای آن متداول است. یا تکنیک انتقال آب از بستر رودخانه به همان شیوه ای بوده که در ادوار قبل صورت گرفته و تنها جنس و اندازۀ کانال و جوی ها تغییر کرده است. بستن بند در مقابل آبِ رودخانه در گذشته با استفاده از خار و خاشاک و تنۀ درختان صورت می گرفته اما امروزه سیمان و مواد مقاوم جای آنها را گرفته اند. با این حال به نظر می رسد توجه به دانش های بومی که حاصل سال های دراز اندیشیدن گذشتگان بوده و برای به دست آوردن آن بارها آزمون و خطا را تجربه کرده اند برای ما مفید خواهد بود.